خلاصه ای از ارائه در پنجمین کنفرانس ملی مدیریت منابع انسانی: «پاندمی کرونا؛ فرصتی برای پرورش ابعاد کاراکتر مرتبط با رهبری سازمانی»

به نام خدا. در پنجمین کنفرانس ملی مدیریت منابع انسانی افتخار داشتم که مطلبی را با عنوان «پاندمی کرونا؛ فرصتی برای پرورش ابعاد کاراکتر مرتبط با رهبری سازمانی» ارائه کنم. خلاصه ای از این ارائه در اینجا تقدیم می شود و فایل ارائه نیز در ضمیمه این یادداشت ارائه شده است. البته قبلا در این زمینه یادداشت هایی در این سایت تقدیم شده است (۱ و ۲). ایده اصلی در این ارائه این است که در شرایط دشوار پاندمی کرونا ممکن است فرصتی ایجاد شود که برخی از افراد تفسیر و معنایی از آن داشته باشند که به پرورش برخی ابعاد کارکتر رهبری سازمانی آنها کمک کند. به طور خاص، ابعاد کاراکتری مانند اصالت و یکپارچگی، برخورداری از انگیزه های مختارانه و انرژی های درونی برای تلاش، انسان دوستی و تلاش برای موفقیت و صبوری از این جمله هستند. اما نکته مهمی که در اینجا وجود دارد اینست که آیا برای این تاثیر پذیری و پرورش کاراکتر رهبری، تا چه حد خصوصیات فردی قبلی خود افراد هم مهم است و آیا ممکن است نوع و میزان تغییر در کاراکتر افراد در دوره کرونا وابسته به ارزش ها و خصوصیت فردی آنها قبل از دوره کرونا هم باشد. در این ارائه چارچوبی نظری و حاصل نتایج تحقیقی تجربی که مراحل اولیه آن انجام شده است ارائه شد.

محققان و نویسندگان مختلفی الگوها و حاصل مطالعاتی را ارائه داده اند که شرایط دشوار در زندگی، همچون کوره ای که در آن فلزات گداخته شده و آماده تغییر شکل می شوند، انسان ها را نیز می سازند. خیلی از رهبران سازمانی به طور خاص افرادی هستند که در طی زمان و مراحل مختلف زندگی خود در شرایط و موقعیت هایی دشوار مانند از دست دادن والدین، فقر، ورشکستگی و یا شکست در چندین فعالیت تجاری توانسته اند ابعادی از کاراکتر مانند انسان دوستی، شجاعت رفتاری و اخلاقی و میل به تلاش و موفقیت را در خود تقویت کنند. این موضوع در متون و مقالات مختلفی در ادبیات رهبری سازمانی با عنوان «کوره های رهبری» مطرح شده است (به منابع اشاره شده در فایل ضمیمه مراجعه فرمایید). این کوره ها در واقع استعاره ای از تجربیات دشواری هستند که افراد در طی این تجارب تحولی در خصوصیات و ابعاد کاراکتر خود می یابند و شاید افراد در معرض انتخاب هایی در این شرایط دشوار قرار می گیرند که این انتخاب ها از آنها انسان های متفاوتی می سازد.

شاید مناسب باشد که در همینجا مفهوم «کاراکتر» هم معرفی شود. کاراکتر ویژگی از انسان است که ترکیبی از مولفه های شخصیتی، ارزش ها و فضیلت های اخلاقی او است که در وی به صورتی یکپارچه نوعی از خصوصیات رفتاری و منشی فرد را می سازد. کاراکتر می تواند با «شایستگی» متفاوت باشد، اگر شایستگی را صرفا مرتبط با جنبه های دانشی و مهارتی بدانیم. به طور مثال، انسان دوستی، شجاعت، میل به تعالی و رشد و پاسخگویی به عملکرد خود، از جمله ابعاد کاراکتر ذکر شده اند. برخی از محققان یکی از آسیب های نظام های آموزشی و تربیتی کنونی را این می دانند که این نظام ها تاکید اصلی خود را بر شایستگی ها و پرورش آنها دارند و پرورش ابعاد کاراکتر را کمتر مورد توجه قرار می دهند. یکی از دسته بندی های ابعاد کارکترهای رهبری به این صورت است که مواردی مرتبط با ابعاد «معطوف به خود» (میل به کسب موفقیت، اصالت و یکپارچگی، نتیجه گرایی و مصمم بودن) می باشد و موارد دیگری «معطوف به دیگران» است (مانند انسان دوستی، پاسخگویی، انصاف در تعامل با دیگران، دغدغه زندگی دیگران داشتن).

پاندمی کرونا را نیز می توان از منظر «کوره های زندگی و تاثیر آن بر ابعاد کاراکتر رهبری» بررسی کرد. انزوای اجتماعی، کم شدن نظارت سازمانی و دانشگاهی مانند کاهش نظارت مستقیم مدیران یا استادان بر عملکرد کارکنان سازمان ها و دانشجویان در دورکاری و آموزش مجازی، تعامل بیشتر در طی روز با اعضای خانواده و تجربه قرنطینه به دلیل الزامات بهداشتی و درمانی همگی موجب می شود که انسان ها تجربیات متفاوتی و احتمالا تفاسیر متفاوتی از این تجربیات در این ایام داشته باشند. مشاهدات حاکی از این است که افراد مختلف تفاسیر معنایی متفاوتی از این شرایط دارند. برخی ممکن است در این دوره فرصتی برای خودشناسی و دگر شناسی برای خود ایجاد کنند، برخی نیز مطرح می کنند که در این دوره به دلیل اینکه در معرض تشویق یا واکنش های دیگران در محیط کار یا دانشگاه نیستند توانسته اند بیشتر منطبق با «خود حقیقی شان» باشند و بیشتر در قبال علایق حقیقی شان خود آگاهی پیدا کنند. برخی دیگر نیز بیان می کنند که در شرایط کنونی بیشتر قدرشناس ارزشمندی و تاثیرات مثبت دیگران بر زندگی شان شده اند (۱). در مقابل، تاثیرات شرایط کنونی بر برخی افراد به شکلی معکوس، احتمالا موجب ناامیدی و کاهش آرامش درونی و حتی بی تفاوتی بیشتر به دیگران به دلیل توجه زیاد این افراد به شرایط شخصی خودشان  شده است. آیا این تفاوت ها ممکن است به علت تفاوت های فردی و تاثیر آن بر تفاسیر معنایی متفاوت افراد از این تجربه باشد؟

برای پاسخگویی به این سوال تحقیقی پیمایشی تعریف شده است که مراحل اولیه آن انجام شده است. در این تحقیق بر اساس مدل نظری طراحی شده، متغیرهایی از طریق پرسشنامه ای بر خط (آنلاین) در میان دانشجویان چند دانشگاه فعال در شهر تهران اندازه گیری شده است. در این پرسشنامه سه گروه سوال وجود داشت. گروه اول متغیرهای کنترلی مانند سن، جنسیت، وضعیت تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل و نوع اشتغال و موارد مشابه بود. گروه دوم سوالات درباره برداشت افراد از برخی ویژگی های شخصیتی و ارزش های آنها «قبل از دوره کرونا» بود. از پاسخ دهندگان پرسیده شده بود که « قبل از دوره کرونا تا چه حد فکر می کنند که دارای این خصوصیات بوده اند؟». ارزش های فردگرایانه و جمع گرایانه و ویژگی شخصیتی کانون علیت درونی و بیرونی بر اساس نظریه اسناد مربط به این بخش بود. گروه سوم سوالات مرتبط با ابعاد مختلف کاراکتر رهبری است. در پرسشنامه درخواست شده بود که میزان تغییراتی که در این ابعاد کاراکتر «در طی دوره کرونا» در خود مشاهده کرده اند را گزارش کنند. همچنین پدیده ای با عنوان «جو حامی اختیار» که اشاره به میزان براورده شدن نیازهای روانشناختی پایه ای انسان دارد اندازه گیری شد. جو حامی اختیار حمایتگر رابطه ای، اعتماد زا و برخوردار از بازخورد عملکرد سازنده است. نتایج مرحله اول این تحقیق که مرتبط با حدود ۱۷۹ دانشجوی MBA است در فایل پیوست ارائه شده است.

بر اساس تحلیلی توصیفی از سوالات، به نظر می رسد که بیشترین تغییرات مثبت گزارش شده «به طور میانگین در کل نمونه آماری»، مربوط به ابعادی از کاراکتر رهبری مرتبط با «درک بیشتر ارزش سایر انسان ها بر زندگی خود» و «شناخت زمینه های رشد و موفقیت فردی» است. در مقابل، موضوعاتی مانند «امیدواری به آینده» و «آرامش درونی» از ضعیف ترین موارد در میزان تغییر ادراک شده ناشی از شرایط کرونا هستند.

تحلیل رگرسیونی روابط آماری بین متغیرها پس از کنترل متغیرهای کنترلی هم نشان دهنده نتایج جالبی است. افرادی در خود برداشت تغییرات بیشتری در «اصالت و یکپارچگی شان» در دوره کرونا گزارش کرده اند که خود را در دوره قبل از کرونا دارای «خوداتکایی» و «باور ضعیف به نقش شانس» می دانسته اند. به نظر می رسد که این ویژگی ها موجب شده است که این افراد در دوره کرونا با عاملیت بیشتری در پی خودشناسی و اتکای بیشتر به ارزش های فردی شان باشند. جو حامی اختیار نیز عامل مهمی در پیش بینی تحولات افراد در ارتقای اصالت و یکپارچگی و ابعاد کاراکتر معطوف به خود مانند دستیابی به موفقیت و انرژی برای تلاش است. به نظر می رسد که میزان حامی بودن محیطی که در آن فعالیت می کنیم نقش مهمی در تقویت ابعاد کاراکتر معطوف به خود دارد. از منظر نظریه خودتعیین گری، هر چه انسان در محیطی باشد که نیازهای روانشناختی پایه ای اش ارضا شود شانس اینکه بتواند اصالت و انتخابگری بیشتری را در خود پرورش دهد افزایش می یابد. به علاوه، یافته جالب دیگر این بود که به میزانی که افراد قبل از دوره کرونا خود را دارای «فردگرایی رقابتی ضعیف تر» و «ارزش های جمع گرایانه قوی تری» می دانسته اند در دوره کرونا تغییرات مثبت بیشتری در ابعاد کاراکتر معطوف به دیگران مانند «منصف بودن، قدرشناسی دیگران و گذشت از اشتباهات دیگران» در خود برداشت کرده اند. بیان ساده ای از این نتایج اینست که در این شرایط دشوار، تغییر در ابعادی از کاراکتر انسان ها بیشتر شانس بروز دارد که از قبل دوره کرونا زمینه ای شخصیتی یا ارزشی مرتبطی در آن افراد وجود داشته است. به طور مثال فردی که بیشتر به خانواده با ارزش های جمع گرایانه تعلق داشته است، به طور نسبی به میزان بیشتری در این مقطع در خود احساس قدردانی از ارزشمندی دیگران را تجربه کرده است و کسی که قبل از این دوره در خود احساس خوداتکایی و ارزش فردگرایانه می دیده است، در دوره کرونا فرصت بیشتری برای توجه به یافتن زمینه هایی برای رشد فردی اش ادراک کرده است.

این تحقیق مانند هر تحقیق تجربی دیگری دارای محدودیت هایی بوده است. تحقیق پیمایشی ذکر شده از نوع مقطعی بوده است و ویژگی های فردی افراد قبل از دوره کرونا در این مقطع پرسیده شده است. طبیعتا اگر این داده ها به طور واقعی درباره تغییرات افرادی بود که قبل از دوره کرونا ویژگی های فردی آنها بررسی شده بود و در طی زمان تغییرات آنها بررسی می شد، روایی نتایج بیشتر بود. به علاوه تحقیق دارای داده های از نوع کیفی نیست (مثلا حاصل مصاحبه). بررسی تفاسیر معنایی افراد از چنین تجاربی نیاز به تحقیقات تکمیلی کیفی با رویکردی پدیدارشناسانه دارد تا تفاسیر افراد از این  دوران بر اساس تجارب زیسته آنها بررسی شود. برخی محدودیت های دیگر در فایل ضمیمه ذکر شده اند.

از نتایج این تحقیق می توان در عمل برای آگاه ساختن مدیران سازمان ها در شناسایی تفاوت های فردی کارکنان جوان خود و در نظر گرفتن نتایج در فرایند مربی گری یا منتورینگ آنها بهره گرفت. به علاوه، نقش تقویت جو حامی اختیار در کمک به کارشناسان جوان در پرورش ابعاد کاراکتر معطوف به خود در آنها حائز اهمیت است. نکته آخر اینکه چنانچه در این دوران، سازمانی در حال جذب منابع انسانی جدید است، آگاهی از اینکه برخی خصوصیت افراد می تواند زمینه پرورش برخی از ابعاد کاراکتر در ادامه فعالیت ها باشد ملاحظه مهمی در مربی گری آنها می تواند باشد.

شاید به بیان ساده بتوان گفت که نتایج این تحقیق ممکن است در راستای این معنا باشد که هریک از ما بهره ای که از دوره کرونا در پرورش کاراکتر خود می بریم تا حدی مرتبط با خصوصیاتی است که قبلا در خود سراغ داشته ایم. به بیانی استعاره ای، شرایط پاندمی کرونا ممکن است شبیه کوهی باشد که ما بازتاب صدای نوع زندگی قبلی خود را در آن مجددا می شنویم... شاید بتوان گفت که آن چیزی در ما در این دوران شانس رشد دارد که از قبل طالب آن بوده ایم!